حتما با مفهوم متن‌باز آشنا هستید؛ متن‌باز در دنیای نرم‌افزار به برنامه و نرم‌افزارهایی گفته می‌شود که کاربران نهایی اجازه استفاده و حتی تغییر کدهای نرم‌افزار ارايه شده را داشته باشند. اما آیا متن‌باز بودن یک نرم‌افزار به این معنی است که هرکسی اجازه استفاده و تغییر کدهای نرم‌افزار و در نهایت انتشار نرم‌افزار با نام و گواهی خود را خواهد داشت. به عنوان نمونه آیا کسی می‌تواند با استفاده از کد‌های یک نرم‌افزار متن‌باز، نرم‌افزاری تجاری طراحی کند و با گواهینامه خود به فروش برساند؟ آیا گواهینامه‌ها در دنیای متن‌باز هم وجود دارند؟ باید گفت بله، گواهینامه‌ها هم در دنیای متن‌باز وجود دارند که نوع دسترسی و انتشار متن‌باز‌ها را مشخص می‌کنند.

برخی از گواهینامه‌ها به کاربران نهایی اجازه می‌دهند کدهای نرم‌افزار را تنها برای استفاده شخصی تغییر دهند. این کاربران اجازه انتشار کدهای تغییر داده شده را نخواهند داشت. دسته‌ای دیگر از گواهینامه‌ها اجازه تغییر کد برای ساخت نرم‌افزارهای غیرتجاری را می‌دهند. گروهی دیگر حتی به کاربران اجازه می‌دهند نرم‌افزار تغییر داده شده را با نام و نشان خود عرضه کنند. در این متن برای آشنایی بیشتر با گواهینامه های متن‌باز به بررسی مشخصات و شرایط یکی از مشهورترین آنها یعنی گواهینامه GPL بپردازیم.

گواهینامه GPL

گواهینامه GPL مخفف عبارت General Public License است. تمام کاربران اجازه دریافت و تغییر کد برنامه‌ها و نرم‌افزارهای دارای گواهینامه GPL را خواهند داشت اما با این شرط که اگر کاربران با استفاده از این کدها نرم‌افزاری را منتشر کردند کدهای نرم‌افزار را هم به همراه آن منتشر کنند. این گواهینامه پرکاربردترین گواهینامه‌ دنیای متن‌باز است که پایه و اساس آن توسط ریچارد استالمن (Richard Stallman) بنا نهاده شده است. استالمن نخستین بار در سال 1989 گواهینامه GPL را برای استفاده در کنار برخی از برنامه‌های پروژه GNU نوشت. این گواهینامه از اجتماع چندین گواهینامه دیگر که در نسخه‌های جدید GNU Emacs ،GNU Debugger و GNU C Compiler به کارگرفته شده‌اند، تشکیل شده است. در حقیقت هرکدام از این گواهینامه‌ها مفهومی مشابه GPL را البته تنها برای برنامه‌ای خاص تعریف می‌کردند و استالمن با GPL این گواهینامه‌ها را به شکلی ارايه داده که در مورد تمام برنامه‌های متن‌باز قابل استفاده باشند. در آگوست 2007 وب‌سایت Freshmeat اعلام کرد که 65 درصد از نرم‌افزارهای رایگان از گواهینامه GPL استفاده کرده‌اند. ضمن اینکه در سال 2006 وب سایت SourceForge.net درصد استفاده از گواهینامه GPL در پروژه‌های ثبت شده این وب‌سایت را 68 درصد اعلام کرده بود. بررسی نسخه 1/7 سیستم عامل Red Hat هم در سال 2001 نشان داد 50 درصد از کد‌های این سیستم عامل تحت گواهینامه GPL منتشر شده‌اند. از مشهورترین برنامه‌ها و نرم‌افزارهایی که تحت گواهینامه GPL منتشر شده‌اند می‌توان به هسته سیستم عامل لینوکس(Linux kernel) و GNU Compiler Collection(GCC) اشاره کرد. علاوه بر این در میان گواهینامه‌های برنامه‌هایی که تحت چند گواهینامه مختلف عرضه می‌شوند معمولا نام GPL هم دیده می‌شود که پایگاه داده MySql یکی از مشهورترین نمونه‌های اینگونه برنامه‌ها به شمار می‌آید. بسیاری اعتقاد دارند یکی از دلایل فراگیر شدن گواهینامه GPL قوانین مشخص و قوی آن است. قوانینی که به برنامه‌نویسان اطمینان می‌دهد که تلاش‌‌ها و زحمات آنها در شرکت و ارتقا یک برنامه تحت گواهینامه GPL به صورت جهانی مورد استفاده قرار خواهد گرفت و برنامه منتشر شده همچنان به صورت آزاد در دسترس همه قرار خواهد گرفت و هیچ شخص یا شرکت نرم‌افزاری حق سوء‌استفاده از آن را ندارد. البته بد نیست به این نکته هم اشاره کنیم که گواهینامه GPL توزیع‌کنندگان را مجبور نمی‌کند که حتما سرویس‌ها و تغییرات خود را به صورت رایگان در اختیار کاربران نهایی قرار دهند که در ادامه بیشتر به این موضوع خواهیم پرداخت.

قوانین و شرایط

اولین نکته عرضه نرم‌افزارهای تحت گواهینامه GPL این است که شرایط و قوانین GPL در کنار نرم‌افزار و کد آن در اختیار کاربران نهایی قرار داده شود. هر کس که شرایط گواهینامه GPL را بپذیرد حق تغییر، کپی یا توزیع نرم‌افزار دارای گواهینامه GPL را خواهد داشت. این گواهینامه به توزیع‌کنندگان اجازه می‌دهد سرویس‌ها و تغییرات خود را به صورت رایگان یا در ازای دریافت پول در اختیار کاربران نهایی قرار دهند. مساله‌اي که شاید تا حدودی با مفهوم متن‌باز در تناقض باشد. اما FSF در این مورد توضیح داده است که گواهینامه‌های متن‌باز نباید جلوی استفاده تجاری از نرم‌افزارها را بگیرند. در نتیجه نرم‌افزارهای دارای گواهینامه GPL می‌توانند به هر قیمتی فروخته شوند. نکته دوم این است که توزیع‌کنندگان حق قرار دادن محدودیت بیشتر روی نرم‌افزارهای دارای گواهینامه GPL را نخواهند داشت. شرکت‌هایی که ضوابط و شرایط گواهینامه GPL را قبول نداشته باشند حق انتشار نرم‌افزارهای دارای این گواهینامه را ندارند. با این حال شرکت‌های مذکور همچنان می‌توانند از اینگونه نرم‌افزارها در حیطه شرکت خود استفاده کنند.

‌نسخه‌های مختلف GPL

در حال حاضر سه نسخه مختلف از گواهینامه GPL وجود دارد. نسخه ابتدایی این گواهینامه در ژانویه سال 1989 توسط استالمن منتشر شد. هدف از تعریف این گواهینامه جلوگیری از سوء‌استفاده توزیع‌کنندگان نرم‌افزار از نرم‌افزارهای متن‌باز بود. قبل از ارايه گواهینامه GPL شرکت‌ها می‌توانستند با ارايه نسخه باینری(قابل اجرا) نرم‌افزار، از استفاده دیگران از کدهای نرم‌افزار ارايه شده جلوگیری کنند اما با استفاده از GPL توزیع‌کنندگان بايد به همراه نسخه باینری کدهای نرم‌افزار را هم ارايه دهند. مشکل دوم زمانی مطرح می‌شد که توزیع‌کنندگان با ترکیب نرم‌افزارها با گواهینامه‌های مختلف از اجتماع گواهینامه‌ها استفاده می‌کردند. اما طبق نسخه اول گواهینامه GPL اگر یکی از این نرم‌افزارها از گواهینامه GPL استفاده کند نرم‌افزار ترکیبی بايد براساس گواهینامه GPL منتشر شود. نسخه دوم گواهینامه GPL به طور رسمی در ژوئن 1991 ارايه شد. طبق گفته‌های استالمن مهم‌ترین تغییر رخ داده در این نسخه «آزادی یا مرگ» است. بر این اساس اگر توزیع‌کنندگان نرم‌افزار به هر دلیلی، موجه یا غیرموجه نتوانند به همراه نسخه اجرایی کدهای نرم‌افزار دارای نسخه دوم گواهینامه GPL را منتشر کنند به هیچ وجه اجازه انتشار نرم‌افزار خود را نخواهند داشت. به عنوان نمونه اگر در منطقه‌ای قانونی وجود داشته باشد که به توزیع‌کنندگان اجازه انتشار کد‌های نرم‌افزار را نمی‌دهد نرم‌افزارهای تحت گواهینامه GPL نباید در آن منطقه منتشر شوند. نسخه سوم گواهینامه GPL در 29 ژوئن 2007 توسط FSF منتشر شد. در این نسخه هم سعی شده با اضافه کردن قوانین جدید از محدود کردن دسترسی به نرم‌افزارهای تحت گواهینامه GPL جلوگیری شود. مهم‌ترین تغییرات این نسخه شامل امتیاز نرم‌افزارها، سازگاری بیشتر با دیگر گواهینامه‌های متن‌باز، تعریف کد منبع، محدودیت‌های سخت‌افزاری در تغییر نرم‌افزارها، بین‌المللی کردن GPL و نحوه مقابله با متخلفین این گواهینامه می‌شود.

کپی‌رایت GPL متعلق به FSF است. با این حال FSF هیچ‌گونه نقشی در کپی‌رایت نرم‌افزارهای منتشر شده تحت گواهینامه GPL نخواهد داشت مگر اینکه در این نرم‌افزارها صراحتا به حق کپی‌رایت FSF اشاره شده باشد که این مساله هم به ندرت اتفاق می‌افتد. همچنین FSF به شرکت‌ها و اشخاص اجازه می‌دهد گواهینامه‌های جدید خود را بر اساس GPL تعریف کنند. البته به شرط اینکه از قوانین و شرایط GPL بدون اجازه FSF در تعریف این گواهینامه‌ها استفاده نشده باشد.